تمرین هایی برای تقویت مهارت گوش دادن
گوش دادن
گوش دادن ابزار یادگیری و یک اصل مهم در یادگیری و بخش جدایی ناپذیر برنامه ی آموزش مهارت های زبانی است . تقویت گفتار مستلزم گوش دادن است . نوشتن کلمات به طور صحیح ، لازمه ی تلفظ صحیح است . به همان اندازه که درک خوانده ها مهم است ، درک شنیده ها نیز اهمیت دارد و از طرفی یک منبع مهم کسب اطلاعات ، گوش دادن است . گوش دادن بیش از 50% از وقت کلاس ، یعنی نیمی از فرصت های آموزشی را در بر می گیرد .
برای گوش دادن چهار مرحله ی متوالی بر شمرده اند :
1-شنیدن غیر ارادی و شامل آواهای زبانی و تمیز داده آن هاست ؛
2-دقت و تمرکز حواس ؛
3-دریافت ؛
4-پردازش معنایی ؛
گوش دادن انواعی دارد :
1-گوش دادن حاشیه ای مثل گوش دادن به موسیقی حین خواندن روزنامه ؛
2-گوش دادن با دقت ، مثل گوش دادن به سخنان معلم در کلاس ؛
3-گوش دادن فعال که شنونده در تعامل با گوینده است ؛
4-گوش دادن انتقادی که ضمن گوش دادن ، به تجزیه و تحلیل شنیده ها می پردازیم ؛
توجه به هر یک از مراحل و انواع ، به شنونده کمک می کند این مهارت را تقویت کند و در مقابل ، بی توجهی به هر یک از این مراحل موجب نا توانی در گوش دادن و در نتیجه باعث شکست تحصیلی و مانع رشد مهارت های زبانی دیگر و مانع رشد اجتماعی و علمی می شود .
تمرین های تقویت گوش دادن
1-شعر خوانی و قصه گویی
هدف : ایجاد تمرکز برای گوش دادن انتقادی .
پس از خواندن شعر یا داستانی مناسب ، چند سوال از محتوای آن ها طرح می کنیم و از دانش آموزان می خواهیم ضمن پاسخ دادن به سوالات در باره دلایل و انگیزه ها نیز سخن بگویند . همچنین می توانیم برای آزمایش میزان دقت دانش آموزان ، از آنان بخواهیم داستان را دوباره تعریف کنند یا هر یک بخشی از آن را بگویند .
2-داستان گویی
هدف : تمیز دادن واقعیت از رویا.
داستانی را در کلاس می خوانیم که جنبه های تخیلی و واقعی آن در هم آمیخته باشد ؛ سپس از دانش آموزان می خواهیم به دقت گوش دهند و بگویند کدام بخش ها واقعیت داشت و کدام غیر واقعی و تخیلی بود .
3-رنگ کردن
هدف : پیروی از دستورالعمل ها از طریق گوش دادن .
تصویر ی رنگ نشده را تکثیر وبین دانش آموزان توزیع می کنیم . آن گاه از دانش آموزان می خواهیم به دقت به دستورالعمل ها گوش دهند و نقاشی را، طبق مراحل گفته شده ، رنگ آمیزی کنند .
4-گوش دادن دادن به نوار موسیقی
هدف : ایجاد تمرکز برای گوش دادن .
نوار قصه ای از طریق ضبط صوت پخش می شود ؛ پس از اتمام قصه ، تعدادی سوال از محتوای آن طرح می گردد تا دانش آموزان به آن ها پاسخ دهند .
5-درست و نادرست
هدف : تشخیص درست از نا درست .
جمله هایی به دانش آموزان می گوییم که از نظر منطقی یا دستور زبان ، نادرست باشد . آنان پس از دقت در گوش دادن ، باید موارد نادرست را مشخص کنند . همچنین می توانیم در آن متن ، کلماتی را با تلفظ اشتباه بخوانیم تا دانش آموزان ضمن تشخیص آن کلمه ، تلفظ صحیح را بیان دارند .
6-حدس زدن
هدف : تمرکز و دقت در گفتار و تقویت دریافت .
شعر یا داستانی می خوانیم از دانش آموزان می خواهیم خوب گوش دهند و پایان آن را حدس بزنند . این تمرین به شیوه های دیگری نیز قابل تعمیم است . مثلاً یک کلمه دو هجایی می گوییم واز دانش آموزان می خواهیم کلمات دو هجایی دیگری بگویند . یا بخش اول کلمه ای را می گوییم تا آنان بخش دیگر ان را حدس بزنند .
7-مرتب کردن
هدف : گوش دادن با دقت و تمرکز و دستورالعمل .
از دانش آموزان می خواهیم کارتی به ابعاد 5 5 سانتیمتر به کلاس بیاورند و هر یک کلمه های تازه ی سه یا چهار درس گذشته را روی آن بنویسند و به سینه ی خود نصب کنند . سپس از آن ها می خواهیم :
·یک نفر به وسط کلاس بیاید و با آوردن چند دانش آموز به صحن آن ، جمله بسازد .
·یک نفر 10 کلمه را به ترتیب حروف الفبا ردیف کند .
·یک نفر کلماتی را که صدای مشترکی دارند ، پیدا کند .
·و ...
8-گوش دادن به سخنان دیگران
هدف : گوش دادن موثر به سخنان دیگران .
از دانش آموزان می خواهیم به یکی از برنامه های تلویزیونی ( ترجیحاً برنامه های کودک ) خوب گوش بدهند و سپس در کلاس ، در باره ی خلاصه ، نتیجه ، موضوع ، نکته های مهم ، گوینده و ... از آنان سوالاتی می پرسیم .
در سطوح بالاتر ، می توان حتی تفسیری کوتاه نیز خواست تا گوش دادن انتقادی تقویت گردد. پرسش در مورد اموری چون واقع بینی گوینده ، تغییرات صوتی وی و منطق کلام نیز ، در حوزه ی تمرین قرار می گیرد .
9-گوش دادن صداهای طبیعی
هدف : تبدیل مرحله ی گوش دادن به شنیدن .
از دانش آموزان می خواهیم صداهای اطراف خود را ، اعم از طبیعی و غیر طبیعی ، برای دیگران بگویند یا فهرستی از این صداها تهیه کنند .
10-مسابقه شنیدن
هدف : تمرکز در شنیدن و به خاطر سپردن .
نام چند شی را فقط یک بار می گوییم یا روی تخته می نویسیم و پاک می کنیم . آن گاه از بچه ها می خواهیم نام اشیای پاک شده یا گفته شده را بگویند . به جای چند شی ، می توان از یک جمله ی بلند استفاده کرد . تعداد کلمات با توجه به سطح ، متغیر خواهد بود .
11-تکرار کلمات بی معنی
هدف : تقویت تمرکز در شنیدن .
تعدادی واژه ی بی معنی را پشت سر هم می خوانیم و از دانش آموزان می خواهیم دقت زیادی به خرج دهند و آن ها را تکرار کنند .
12-پخش صداهای طبیعی
هدف : گوش دادن به صداها و شناخت آن ها .
صداهای متفاوتی چون صدای باد، صدای حیوانات ، خش خش ، سوت ، خواندن آواز ، پاره شدن کاغذ و ... را روی نوار کاست ضیط و در کلاس پخش می کنیم . سپس از دانش آموزان می خواهیم با دقت به صداها گوش دهند و نوع آن را مشخص سازند . در مراحل بعدی ، می توانیم چندین صدا پخش کنیم و از آنان بخواهیم پس از شنیدن صداها بگویند چه شنیده اند . همچنین می توانیم از دانش آموزان بخواهیم آن صدا را تقلید کنند .
13-گوش کردن ، اصلاح کردن
هدف : تقویت گوش دادن انتقادی .
داستانی در کلاس می خوانیم و کلماتی بی ربط و غیر مربوطی در داستان می گنجانیم . دانش آموزان باید هر کجا کلمه ی بی ربطی شنیدند ، ان را اصلاح کنند .
14-اجرای دستورالعمل
هدف : انجام دادن دستورالعمل ها برای تقویت شنیدن .
دستورالعمل هایی نظیر برو ، بایست ، بپر ، بخند ، دستت را بالا ببر ، به راست برو ، به هوا نگاه کن ، پای راستت را بلند کن ، بنشین ، خم شو ، برگرد ، مدادت را زیر کتاب قرار بده ، دو دایره داخل هم بکش ، صفحه ی 10 کتاب را باز کن ، چهار مثلث بکش که قاعده ی آن ها به هم رسیده باشد و ... به دانش آموزان می دهیم و از آنان می خواهیم ضمن دقت به دستورالعمل ها ، آن ها را به خوبی اجرا کنند .
15-صدا آموزی
هدف : تقویت گوش دادن از طریق صدای اول یا آخر کلمات .
برای تشخیص صداها می توانیم 5کلمه ، که در اول یا آخر یا وسط صدای مشترک دارند ، مثال بزنیم و از دانش آموزان بخواهیم 5کلمه ی دیگر بگویند .
مثال : موش ، هوش ، گوش ، نوش ، دوش و ...
16-تصویر خوانی
هدف : صدا آموزی .
به دانش آموزان تعدادی تصویر می دهیم تا از میان آن ها ، تصاویری را که کلمات هم صدا دارند ، بیابند و یک بار به صدای بلند بخوانند .
17-پیام رسانی
هدف : انتقال پیام از طریق درست شنیدن .
رای آن که دانش آموزان در انتقال درست پیام سرعت و مهارت یابند ، می توانیم به صورت یک فعالیت نفننی و برای تنوع بخشیدن به فضای کلاس ، پیامی شامل یک ضرب المثل ، یک جمله ، کلمه ی قصار ، یک بیت شعر ، حدیث ، آیه ی کوتاهی از قرآن و حتی عبارتی بی معنی را ، در گوشی به یکی از شاگردان بگوییم و از او بخواهیم پیام را به همین ترتیب ، به نفر بعدی منتقل کند . نفر آخر باید پیام را با صدای بلند بگوید .
18-تلفظ کردن
هدف : گوش دادن به تلفظ برخی کلمات دشوار و یادگیری درست آن ها .
می توانیم کلمات دشوار کتاب های درسی را جمع آوری کنیم و آن ها را بر روی تخته بنویسیم . آن گاه از دانش آموزان بخواهیم هر کلمه یا ترکیب را چند بار به درستی تلفظ کنند .
19-قافیه سازی
هدف : دریافت آهنگ کلام .
شعری در کلاس می خوانیم از دانش آموزان می خواهیم کلماتی را که با هم تناسب دارند ، پیدا کنند یا قافیه ی اشعار را حدس بزنند . همچنین می توان یک کلمه نا هم قافیه را در میان کلمات هم قافیه قرار داد تا دانش آموزان آن را پیدا کنند یا با حذف یک یا دو قافیه از شعر آن قافیه حذف شده را حدس بزنند .
20-گوش کن ، تشخیص بده
هدف : تشخیص زبان گفتاری از بان رسمی به کمک گوش دادن .
به کمک ضبط صوت ، گونه های متفاوتی از زبان گفتاری و رسمی در کلاس پخش می کنیم . آن گاه دانش آموزان را با تفاوت کاربردهای زبانی و ساختاری آشنا می سازیم . خود معلم نیز می تواند با ارائه ی یک پیام یا مطلب به دو زبان ، دانش آموزان را متوجه این تفاوت سازد .
21- داستان به هم ریخته
هدف : تنظیم توالی امور از طریق گوش دادن .
داستانی را به صورت چند بخش به هم ریخته برای دانش آموزان تعریف یا از ضبط صوت پخش می کنیم . سپس از دانش آموزان می خواهیم داستان را به طور کامل مرتب و تعریف کنند .
22- ا یده یابی
هدف : انتخاب ایده یک پیام از طریق گوش دادن .
پیام های کوتاهی می گوییم تا دانش آموزان در یک کلمه بگویند . پیام اصلی این جمله چیست . مانند : نابرده رنج گنج میسر نمی شود که پیام آن ، نتیجه بردن از تلاش است .
23-نتیجه گیری
هدف : استنتاج امور از طریق گوش دادن فعال .
مقدمات موضوعی را به طریق استقرا به دانش آموزان می گوییم تا آنان نتیجه گیری کنند ؛ مثلاً گل ها برای رشد به آب و هوا نیاز دارند . علف ها هم به آب و هوای مناسب نیاز دارند . پس ...
24- حل معما
هدف : تقویت گوش دادن فعال .
یکی از اشیای داخل کلاس را وصف می کنیم تا دانش آموزان ، پس از خوب گوش دادن ، حدس های خود را در باره ی شی موصوف بگویند . امکان دارد این شی ، خارج از کلاس باشد یا قبلاً در ظرف یا پاکتی تعبیه شده باشد .
25-یادداشت برداری از آن چه نا مفهوم است .
هدف : تقویت گوش دادن انتقادی .
از دانش آموزان دعوت می کنیم به یک برنامه ی رادیویی یا سخنرانی یا نماز جمعه ، خوب گوش دهند . سپس واژگان یا اصطلاحات نا مفهوم را روی کاغذ یادداشت کنند و در کلاس ارائه دهند .
26-نمودار
هدف : تقویت گوش دادن .
از دانش آموزان می خواهیم جدول یا نموداری از گفت و گوهایی که در یک روز می شنوند ، تهیه و در صورت امکان شنیده ها را طبقه بندی کنند .
27-گزارش
هدف : تقویت گوش دادن تحلیلی .
هر دانش آموز باید در باره ی موضوع مورد نظر ، گزارشی به دیگران ارائه دهد ؛ مثل گزارش ورزشی ، گزارش یک گردش ، مسافرت ، خرید و ...
دانش آموزان دیگر در پایان گزارش ، باید نظریات خود را بگویند و گزارش را تحلیل و ارزشیابی کنند .
28-گوش کردن به شعر
هدف : تقویت گوش دادن التذاذی .
شعری در کلاس می خوانیم ( ترجیحاً به صورت سرود و به کمک ضبط صوت ) و از دانش آموزان می خواهیم خوب به شعر گوش دهند و آن را تکرار کنند .
29-گوش کردن به انواع صحت
هدف : گوش کردن انتقادی .
نواری از انواع صحبت کردن خوب ، متوسط ، ضعیف ، تند ، کند ، شمرده ، نا مفهوم ، در فضای شلوغ ، آرام و ... در کلاس پخش می کنیم و از دانش آموزان می خواهیم ضمن دقت به محتوای نوار ، آن را نقد و ارزشیابی کنند .
30-اصلاح گفته ها با دوباره گوش دادن
هدف : تقویت مهارت سخن گفتن از طریق گوش دادن .
از دانش آموزان می خواهیم هر یک گزارشی برای ارائه شفاهی در کلاس آماده کنند . اما قبل از ارائه درکلاس ، باید یک بار در منزل آن را ضبط کنند و به گفته های خود گوش دهند تا متوجه معایب آن شوند .
31-تمرین نوشتن با گوش دادن
هدف : تمرکز در گوش دادن
از دانش آموزان می خواهیم ابتدا یک بار از روی درس ، شمرده و آرام بخوانند و آن را بط کنند . سپس به متن ضبط شده خوب گوش بدهند و همزمان ، مطالب را بنویسند . این تمرین برای نوشتن املا در منزل ( گفتن املا به خود ) نیز به کار می آید .
32-داستان نویسی با صدا ها
هدف : تقویت گوش دادن از طریق تخیل .
تعدادی صدای طبیعی و مصنوعی مربوط به زندگی را ضبط و در کلاس پخش می کنیم . آن گاه از دانش آموزان می خواهیم در باره ی صداهایی که می شنوند ، داستانی بنویسند .
33-گوش دادن به گونه های متفاوت زبان رسمی و غیر رسمی
هدف : تقویت قدرت تشخیص گونه های زبان رسمی و غیر رسمی .
از دانش آموزان می خواهیم به سخنان طبقات گوناگونی مثل مردم کوچه و بازار ، معلمان ، بازاریان ، اعضای خانواده و ... خوب گوش کنند و تفاوت گونه های زبانی آن ها را در کلاس گزارش دهند .
34-دیدن و گفتن
هدف : تقویت گوش دادن .
فیلم کوتاهی را یک یا دو بار در کلاس نمایش می دهیم و از دانش آموزان می خواهیم آن چه شنیده اند ، به صورت نمایش در کلاس اجرا کنند .
35-گوش دادن به سخنان خود
هدف : اصلاح گفتار به کمک گوش دادن انتقادی .
از دانش آموزان می خواهیم در باره ی موضوعی حرف بزنند و سخنان خود را ضبط کنند و دوباره به آن گوش دهند . آن گاه در دفعه ی اول و دوم گوش دادن ، نواقص کار خود را یادداشت و اصلاح کنند .
36-تشخیص قیاس نا درست
هدف : تقویت گوش دادن انتقادی
تعدادی تعمیم نا بجا یا می سازیم و در میان جملات منطقی درست قرار می دهیم تا دانش آموزان قیاس های نا روا را از جملات درست منطقی تشخیص دهند ؛ مانند آب در صفر درجه یخ می بندد ؛ پس همه ی مایعات در صفر درجه یخ می بندد .
37-توجه به مباحث معنی شناسی
هدف : جلب توجه دانش آموزان به مسائل معنی شناسی .
نوشته ای را برای دانش آموزان می خوانیم و از آنان می خواهیم با توجه به کلمه ها و ترکیبات تازه ی درس ، معادل معنایی دیگری برای آن قرار دهند . این تمرین نشان می دهد چه کلماتی در گونه ی آزاد قابل جایگزین شدن هستند و نیز معلوم می دارد که همه ی مترادف ها در بافت های کلامی متفاوت جایگزین هم نمی شوند . همین تمرین را می توان در باره ی کلمات مخالف هم انجام داد.
38-توجه به مسائل نحوی زبان
هدف : آشنایی دانش آموزان با مسائل دستوری از طریق گوش دادن صحیح .
به دانش آموزان ، چند جمله می گوییم که در آن ها ، فعل به شکل صرف نشده (مصدر) است . سپس از آنان می خواهیم که شکل صرفی مناسب را به کار برند . می توانیم مشابه همین تمرین را برای اجزای اصلی و فرعی دیگر کلام ، مثل فاعل ، مفعول ، صفت ، قید و ... انجام دهیم . کاربرد نا درست فاعل یا مفعول جمله به طور غیر مستقیم ، بی آن که لازم باشد قواعد دستوری را ذکر کنیم ، دانش آموزان را به شکل و کاربرد درست این مقوله ها راهنمایی می کند .
خوب گوش کنید
کسی خوب گوش می کند که :
·آگاهانه و هوشیارانه تمرکز کند .
·پیام های محوری گوینده را ناسایی کند .
·قادر به شناسایی لحن یا تکیه کلام گوینده باشد .
·هنگام گوش دادن ، سوالاتی در ذهن خود مطرح کند .
·بتواند جزئیات سخن گوینده را به هم ارتباط دهد .
·از موضوع شنیده شده نتیجه بگیرد .
·ابهامات خود را یادداشت کند و بپرسد .
·فضای گوش دادن برای او فراهم باشد . ( نشستن ، نبودن صداهای مزاحم ، و ... )
·هدف از گوش دادن برای او مشخص باشد .
·آداب گوش دادن را بداند .
·از آن چه می شنود زمینه ای داشته باشد .
·عوامل و انگیزه های تشویقی برای او فراهم باشد .
·سخنان گوینده ، رسا ، شمرده و قابل فهم و بدون لهجه باشد .
·فرصت های مناسب انواع شنیدن ، برای او فراهم آید .
·صدای گوینده یک نواخت و خواب آور نباشد .
·در مطالب شنیده شده ، هیجان زیادی وجود داشته باشد .
·نکات شنیده شده ، تازه و نو باشد .
ارزشیابی
برای اندازه گیری این مهارت می توان از طریق مشاهده ی رفتار و به کمک چک لیست ، کیفیت گوش دادن را به کمیت تبدیل کرد . معلم می تواند در فرصت های مناسب و طی چند نوبت ، هر یک از دانش آموزان را با سیاهه ی رفتاری ارزشیابی کند .
چند نکته
·به دانش آموزان کمک کنید تا هدف از گوش دادن را بیابند .
·از لحن های متفاوت و زیر و بمی صدا و حرکات ایمایی و اشارات دست و چهره استفاده کنید .
·گاه از مطالب هیجانی و جالب توجه استفاده کنید .
·برای آمادگی بیشتر دانش آموزان برای شنیدن ، فضای کلاس را با حرکت دادن دانش آموزان یا بیان یک لطیفه یا مطلب خنده دار تغییر دهید ( تغییر موقعیت آموزشی ) .
·سعی کنید عوامل مزاحمی را که مانع گوش دادن است ، از محیط کلاس دور کنید .
·برای آمادگی ؛ از تجربیات ، آموخته ها و دانسته های دانش آموزان استفاده کنید .
·به دانش آموزان کمک کنید آن چه را می شنوند ، دوباره بگویند و شرح و تفسیر و توصیف یا گزارش کنند .
·آداب گوش دادن به سخنان دیگران ، اجازه گرفتن هنگام سخن گفتن و رعایت نوبت را آموزش دهید .
·از تمام عوامل و منابع صدا ساز مانند رادیو ، تلفن ، اجتماع و ... برای آموزش و تقویت گوش کمک بگیرید .
·به دانش آموزان کمک کنید تا آن چه را می شنوند ، ارزشیابی ، تجزیه و تحلیل و گفت و گو کنند .
·سخنان خود را واضح ، شمرده و گویا و رسا ادا کنید .
·برای ارزشیابی شنیده ها به دانش آموزان فرصت کافی بدهید .
·گاه ، شنیده های دانش آموزان را ارزشیابی و کنترل کنید .
·از خود دانش آموزان کمک بگیرید تا آداب و عادات گوش دادن را یافته و درونی سازند .
·انواع و مراتب گوش دادن را با تمرین ، به دانش آموزان آموزش دهید .
·سرعت گفتار خود را با سرعت گوش دادن بچه ها تنظیم کنید .
·پس از ارائه مطالب ، برای ارزشیابی ، چند سوال کوتاه پاسخ یا درست و نا درست یا تستی از دانش آموزان بپرسید .
